دنیای ستارگان در خانه مجموعه‌دار سنگ‌ها 
سید‌رضا سجادی، نخستین گوینده رادیو ایران بود 
بررسی جمعیت مشهد در گذر ایام و نگاهی به اولین سرشماری محلات اطراف حرم مطهر
در دوره‌های مختلف جمعیتمان کم و زیاد شده است. در دوره نادرشاه به‌علت رفتن مردهایمان به جنگ‌های مختلف کم شدیم. در دوره قاجار، زمانی‌که کمی به ثبات نسبی رسیدیم، جمعیتمان کمی بیشتر از دوره‌های قبل از آن شد. از همین دوران بود که ثبت آمار و سرشماری نفوس با تأسیس اداره احصائیه در تهران شکل جدی‌تری به خود گرفت، اگرچه اولین آمار جمعیتی خانوارهای اطراف حرم مطهر به دوره نادری بازمی‌گردد که این آمار را نیز مدیون بازدیدکنندگان خارجی هستیم.
با این حال، اطلاعات مهم آماری مشهد قدیم که تاریخ‌پژوهان زیادی به آن استناد می‌کنند، توسط زین‌العابدین‌میرزا ا‌بن‌شاهزاده محمدولی‌میرزا والی و حکمران مشهد و سیستان به ثبت رسیده است. این آمار علاوه بر شمار مردان جنگی، شامل شمار زنان، بچه‌ها و حتی مشاغل مشهد نیز می‌شود.
نیم‌نگاهی خواهیم داشت به جمعیت و آمارهای ثبت‌شده جمعیتی در دوره‌های مختلف که سیاحان و گردشگران به ثبت رسانده‌اند و همچنین اطلاعات کتاب نفوس ارض اقدس، نوشته زین العابدین میرزای قاجار به تصحیح و توضیح مهدی سیدی را بررسی می‌کنیم که اولین و مهم‌ترین اطلاعات آماری جمعیت مشهد قدیم است.
آمارهای ضدونقیض گردشگران
آن‌طور که تاریخ‌پژوهان مشهدی می‌گویند، جمع‌آوری اطلاعات و اتکا به سرشماری نفوس در لابه‌لای نوشته‌ها و سفرنامه‌های گردشگران و سیاحان غیرممکن است. دلیل این موضوع هم آمار ضدونقیض برجامانده در نوشته‌های آنها بیان می‌شود.
اولین آمار جمعیتی مشهد قدیم را می‌توان در سفرنامه «ملکم» یافت. او در سفرنامه خود از 60هزار خانه اطراف حرم مطهر یاد می‌کند. حال آنکه طبق اسناد به‌جامانده از دوره حکومت شاهرخ، نوه نادرشاه، در مشهد در سال 1796میلادی در اطراف حرم مطهر 3000خانه وجود داشته است.
همچنین در بین آمارهای ثبت‌شده توسط کلنل ییت، کفیل کنسول بریتانیا در مشهد، درباره جمعیت مشهد در دوره قاجار آمده است که جمعیت حاضر مشهد آن زمان اعم از زن و مرد و کودک به 6000نفر می‌رسیده و تعداد خانه‌های آن 2000 تخمین زده شده است. او در نوشته‌های خود بیان می‌کند که تابه‌حال هیچ سرشماری‌ای در مشهد انجام نشده و او هم بر اساس حدس و گمان این آمار را اعلام می‌کند.
مکدونال کینیر، یکی از صاحب‌منصبانی که همراه با سرجان ملکم، افسر اسکاتلندی کمپانی هند، به نمایندگی از طرف کمپانی هند شرقی در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار به ایران آمده بود، جمعیت مشهد را 50هزار نفر برآورد کرده است. فریزی، دیگر سیاح اروپایی، جمعیت مشهد را 40هزار نفر تخمین زده و مسیو کنولی که در سال 1823میلادی از مشهد دیدن کرده، جمعیت آن را 45هزار نفر نوشته است. بارنز از دیگر سیاحانی است که در سفرنامه خود از جمعیت چهل‌هزارنفری مشهد یاد کرده است. ضمن آنکه مسیو فریه فرانسوی در سال 1845میلادی و خانیکوف و شیندلر به‌طور مشترک جمعیت مشهد را 60هزار نفر، لرد کرزن 45هزار نفر و هانری‌رنه آلمانی در سال 1899میلادی جمعیت آن را 80هزار نفر برآورد کرده‌اند.
نخستین سرشماری در دوره ناصری
نخستین و دقیق‌ترین سرشماری عمومی مشهد در سال 1295قمری توسط حکمران آن، یعنی زین العابدین میرزا ابن شاهزاده محمدولی‌میرزا انجام شد. او دانش‌آموخته مدرسه دارالفنون و هم‌دوره و رقیب صنیع‌الدوله، مؤلف مطلع‌الشمس، سفرنامه ناصرالدین‌شاه به خراسان و مشهد بود، اما هیچ‌گاه نتایج تحقیق خود را در اختیار صنیع‌الدوله قرار نداد.
در آن سال ناصرالدین‌شاه قاجار دستور سرشماری دقیق را داد و به عقیده تاریخ‌شناسان، این امر بیشتر به این‌دلیل صادر شد که شاه اطلاعات دقیقی از تعداد افراد مالیات‌دهنده و از مال و مکنت صاحبان ثروت در شهرهای مختلف ازجمله مشهد داشته باشد. از اینکه این سرشماری چندماه طول کشیده و به‌وسیله چند مأمور انجام شده است، اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی احتمال دارد تهیه این آمار حدود 3ماه طول کشیده باشد و محدوده آماری آن، 6محله نوغان، سرشور، عیدگاه، سراب، پایین‌خیابان و بالاخیابان باشد.
همه اطلاعات و آماری که در این سال از جمعیت مشهد به‌دست آمد، در کتابی به نام نفوس ارض اقدس به ثبت رسید. این کتاب در بردارنده آمار خانه‌به‌خانه محلات شش‌گانه مشهد در سال‌های ۱۲۹5و ۱۲۹6قمری است و آمار کارکنان و خادمان آستان قدس و مسجدجامع، تاریخچه، موقعیت و وجه تسمیه محلات شش‌گانه مشهد (نوغان، سراب، سرشور، عیدگاه، پایین‌خیابان و بالاخیابان) و هویت و ترکیب طبقاتی و قومی مردم این محلات و افراد متشخص آنها نیز در آن آمده است.
از دیگر بخش‌های این کتاب می‌توان به عکس‌ها و نقشه‌های مشهد قدیم مانند عکس‌های خانه سبزواری‌ها در محله سراب و نقشه موقعیت تقریبی محله نوغان اشاره کرد.
سرشماری محلات به روایت کدخدایان محله‌های قدیم
در ماه رجب سال 1283قمری، برابر با 1866میلادی، یعنی 12سال قبل از سرشماری اصولی و نهضت آمارگیری میرزا حسن‌خان سپهسالار، آماری از مجموع خانه‌های مسکونی و شغلی هر محله ثبت شد. این آمار و اطلاعات توسط کدخدای آن محله تهیه شده بود. طبق اسناد به‌جامانده در آن سال، آن‌طور که کدخدا مددبیک، کدخدای محله سرشور، گفته است، در این محله 7286دربند وجود داشته است. همچنین در محله سراب به گفته کدخدا غلامرضا 839دربند، در محله چهارباغ 291دربند، در محله نوغان به گفته کدخدا حاجی‌یعقوب 1384دربند و در محله خیابان سفلی (پایین‌خیابان) به گفته کربلایی رحیم کدخدا 1288دربند وجود داشته است.
به روایت این اسناد، درمجموع 11هزار و 88خانه مسکونی در اطراف حرم مطهر وجود داشته است. همچنین طی این سرشماری 167باب مسجد و کل مدارس را 19باب ذکر کرده‌اند و از وجود 47باب حمام و 56 آب‌‌انبار برای کل مشهد یاد شده است.
6ماه پس از این آمارگیری، ناصرالدین‌شاه برای نخستین‌بار به خراسان آمد و در ماه صفر سال۱۲۸۴قمری (۱۲۴۵خورشیدی) وارد مشهد شد و کدخدایان آماری تقریبی را از جمعیت شهر به وی ارائه کردند که نشان می‌داد خانه‌های شهر 7600باب و جمعیت مشهد حدود 60هزار نفر بوده است. با این حال، آمار جمعیت شهر مشهد در تمامی این سرشماری‌ها دقیق نیست و نمی‌توان چندان به آن اعتماد کرد. این قبیل آمارهای تقریبی در نوشته‌های سیاحان غربی نیز به چشم می‌خورد، چنان‌که فریه و خانیکوف در نوشته‌هایشان جمعیت شهر مشهد را 60هزار نفر می‌دانند، حال آنکه آمار نفر اول، مربوط به دوره محمدشاه قاجار و آمار نفر دوم، مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه قاجار است.
سراب، محله‌ای اعیان‌نشین
در میان 6محله مشهد، محله سراب به‌دلیل دارا بودن باغ‌های متعدد و مصفا، محله اعیان‌نشین شهر محسوب می‌شد.
افزون بر قرار داشتن مقر حکومتی در این محله، بیشتر کارکنان عالی‌رتبه دولت و آستان قدس نیز در آن ساکن بودند.
مظهر بسیاری از قنات‌های مهم شهر نیز در محله سراب قرار داشت و قنات معروف سناباد از میان آن عبور می‌کرد. طبق سرشماری زین‌العابدین‌میرزای قاجار، تعداد خانه‌های اجاره‌ای این محله بیش از دیگر محلات مشهد بود و سران آواره افغانی و عمال حکومتی آنها را اجاره کرده بودند. از ساکنان معروف این محله می‌توان به «عمادالملک»، حاکم طبس، «علیمردان‌خان نصرت‌الملک امیرتومان»، رئیس ایل تیموری و «محمدحسن ناظر»، ناظر آشپزخانه آستان قدس اشاره کرد.
عیدگاه، نبض اقتصاد شهر
محله عیدگاه میان محله سرشور و پایین‌خیابان قرار داشت. طبق آماری که زین‌العابدین‌میرزای قاجار ارائه کرده است، 111خانواده از 114خانواده یهودی ساکن مشهد در عیدگاه زندگی می‌کردند. محل زندگی آنها تا نیم‌قرن پیش به محله جهودها معروف بود. به لحاظ ترکیب جمعیتی، عیدگاه بیشترین تعداد ثروتمند و کمترین تعداد فقیر را در خود جای داده بود.
این محله منازل وقفی زیادی داشت و تعداد تکیه‌ها و مساجدش بیش از دیگر محله‌ها بود. از میان مأموران دولتی ساکن در محله عیدگاه، داروغه شهر، سمتی مهم‌تر از دیگران داشت.
با توجه به قرار گرفتن محله در مسیر پررفت‌وآمد و پرزائر مشهد به سمت نیشابور و تهران، واحدهای تجاری آن رونق خاصی داشتند.
پایین‌خیابان، پرجمعیت‌ترین محله شهر
آمارهای زین‌العابدین‌میرزای قاجار نشان می‌دهد که محله پایین‌خیابان بیشترین تعداد واحد مسکونی و کمترین فضای سبز شهری را داشته است.
قرار گرفتن این محله در مسیر مشهد به سمت هرات و مرو و حملات پیاپی راهزنان و مهاجمان، این محله را به منطقه‌ای پرمخاطره تبدیل کرده بود. از سوی دیگر، آمارهای کتاب نفوس ارض اقدس نشان می‌دهد که پایین‌خیابان محله فقیرنشین مشهد محسوب می‌شده است.
این محله شلوغ ترین و پرجمعیت‌ترین محله شهر بوده و تراکم جمعیت در این محله بسیار زیاد بوده است. نزدیک بودن محله پایین‌خیابان به اراضی زراعی خارج از شهر باعث شده بود حرفه بخش مهمی از ساکنان آن، کشاورزی باشد.
طبق گزارش زین‌العابدین‌میرزای قاجار، تنها زنی که در محله پایین‌خیابان صاحب‌خانه محسوب می‌شد، بانویی به نام حاجی‌خانم بود.
جمعیت 51هزار نفری در پایان طرح
در سال75 که سرشماری نفوس و مسکن ایران در منطقه ما اجرا شد، درست 5سال بعد از اجرای پروژه‌های عمرانی و طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی، جمعیتمان 44هزار و 836نفر بود، اما این جمعیت تقریبا 45هزار نفری کم‌کم با اجرای طرح تملک‌ها برای پیشرفت طرح بهسازی کمتر و کمتر شد، تا جایی‌که در سال83 جمعیت به 34هزار و 25نفر رسید و اکنون بعد از گذشت 24سال از اجرای این طرح، جمعیتی درحدود 13هزار و 400نفر را در مساحت 337هکتاری منطقه‌مان داریم.
این در حالی است که نعمتی، شهردار منطقه ثامن، در اظهارنظری درباره کاهش جمعیت اطراف حرم مطهر می‌گوید: در بازه‌ای از زمان فشار اجتماعی زیادی به مردم ساکن در منطقه وارد شد که نتیجه آن خالی شدن این منطقه از مجاوران شد، اما با حفظ هویت‌های تاریخی منطقه که برای مدیریت‌شهری دارای اهمیت است و همچنین استفاده از ظرفیت‌های مردمی تلاش می‌کنیم که در پایان طرح بهسازی و نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر جمعیت مجاور 51هزار نفر شود. هدفی که به گفته صابری، مشاور شهردار منطقه، بعد از پایان طرح دور از دسترس نیست. او در این‌باره اظهار می‌کند: طبق مصوبه طرح بهسازی و نوسازی در سال87، افق جمعیت منطقه ثامن 51هزار نفر پیش‌بینی شده است. وی ادامه می‌دهد: این افق دور از دسترس نیست. زیرا افزایش و مناسب‌سازی خدمات‌شهری در منطقه رضایت شهروندی ایجاد می‌کند و همین رضایت جمعیت را به سمت منطقه سوق خواهد داد.
صابری با اشاره به پیش‌بینی درباره گسترش و افزایش خدمات‌شهری در منطقه ثامن می‌افزاید: افزایش فضای سبز از 5/2هکتار به 10هکتار و همچنین ایجاد 9مرکز خرید محلی در کنار بقالی‌ها و سوپرمارکت‌های سنتی می‌تواند در برگشت جمعیت بسیار تأثیرگذار باشد. وی تصریح می‌کند: یکی از دلایل اجرای طرح بهسازی مناسب‌سازی و فراهم کردن امکانات خدمات‌شهری در راستای بازگرداندن جمعیت به منطقه است.
وی در پاسخ به این سؤال که چه دلایلی باعث گریز و کوچ مردم منطقه به دیگر مناطق مشهد شده است، اظهار می‌کند: کوچ مردم منطقه دلایل زیادی دارد که مهم‌ترین دلیل آن ارزش بالای قیمت زمین نسبت به دیگر مناطق است. همین وسوسه مالی باعث فروش زمین‌ها و خانه‌های ویلایی منطقه توسط مالکان و کوچ آنها به دیگر مناطق شهری شد. یکی دیگر از دلایل کوچ مردم منطقه‌مان، کمبود امکانات شهری در منطقه بود.
همچنین محله‌های مختلف در منطقه ما در تمام طول سال پذیرای زائران است و در کنار تمام محاسن و مزایای حضور زائران در منطقه ما معضلات و مشکلاتی نیز به وجود می‌آورد که یکی از این مشکلات ترافیک است. با اجرای طرح بهسازی تا حد زیادی این مشکلات و معضلات حل می‌شود و باعث افزایش جمعیت خواهد شد.
نعمتی، شهردار منطقه ثامن، نیز استفاده از ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری در راستای رونق کسب‌وکار در منطقه ثامن و در نظر گرفتن حق و حقوقاتی همانند وام‌های مناسب برای این گروه را یکی از راه‌های افزایش جمعیت دانسته است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
